Truy tìm thần dược nước Nam

Trên đỉnh núi Dành, xã Liên Chung, huyện Tân Yên (Bắc Giang) có một loại thảo dược quý, nó được xem là vật tiến vua trong các triều đại phong kiến xa xưa.

Đó là sâm Nam - loại sâm mà nhân dân trong vùng thường dùng trong các bài thuốc dân gian và chữa được nhiều bệnh.

Mặc dù qúy là thế, nhưng có thời kỳ "thần dược" này chỉ còn trong những câu chuyện kể được người dân truyền tụng lại. Nhưng may mắn sao, mới đây người ta lại phát hiện ra mầm mống của chúng vẫn đang sinh sôi trên mảnh đất này. Và người dân đang cố gắng tìm cách nhân giống để bảo tồn loài sâm quí này.

Ông Lư và giống cây sâm quý

Vị thuốc chữa sáng mắt cho mẹ vua Tự Đức (?!)

Lần theo những tư liệu lịch sử, chúng tôi lên kế hoạch cho một cuộc truy tìm sâm Nam, dù biết là cơ hội rất mong manh. Được sự chỉ dẫn của người dân sở tại, chúng tôi đến núi Dành để truy tìm loại thảo dược quý này.

Sau nửa ngày cuốc bộ dưới cái nắng oi nồng cuối hè đầu thu, băng qua những vạt thông, đồi keo, bạch đàn xanh mướt với hy vọng kiếm được "thần dược", đã có lúc chúng tôi tưởng chừng như bị bế tắc bởi hỏi khá nhiều người dân về loại sâm này mà chỉ nhận được những cái lắc đầu ái ngại. Quả như vậy, sâm Nam với người dân nơi đây là cái gì đã vào quá vãng, họ nghĩ rằng nó đã bị tuyệt diệt tới cả trăm năm nay. Nhưng giữa lúc cả đoàn, ai cũng nản chí nhất thì một tia hy vọng xuất hiện: Có thông tin cho biết trong vùng còn gia đình vẫn giữ được giống sâm này.

Bây giờ ở Liên Chung rất ít người được trực tiếp nhìn thấy sâm Nam. Một vài cụ cao niên trong làng vẫn nhớ và kể lại những câu chuyện cổ xung quanh loại sâm kỳ diệu ấy. Trong số đó có cụ Nguyễn Văn Được, 72 tuổi ở thôn Hậu, nhà ngay dưới chân núi Dành.
 
Cụ Được cho hay: Sâm Nam còn có tên gọi khác là Cát sâm hay sâm Bảo Sơn. Tương truyền rằng có thời kỳ mẹ vua Tự Đức bị loà mắt, nhiều thuốc thang chữa trị mà vẫn không khỏi, năm đó may nhờ có sâm núi Dành do quan lại trong vùng tiến vua mà mắt bà sáng lại. Từ ấy sâm Nam núi Dành trở thành sản vật quý tiến vua hằng năm. Trong sách: "Đại Nam nhất thống chí", có ghi: "Tên nỏ sản xuất tại Yên Thế. Cát sâm sẵn ở đỉnh núi Chung Sơn. Cỏ thi cũng có ở Chung Sơn". Núi Chung Sơn được nhắc tới đó là núi Dành, nay phần lớn thuộc xã Liên Chung và phần còn lại thuộc địa phận xã Việt Lập, huyện Tân Yên. Cụ Được vẫn giữ được giống sâm và thường dùng để giúp đỡ người dân quanh vùng chữa bệnh.
 
Cụ cho hay: "Núi Dành xưa kia toàn cây de với giành giành, mỗi khi kiếm được củ sâm thì cả nhà đều mừng lắm. Hiện ở góc vườn nhà tôi có một khóm sâm. Mỗi năm, nó chỉ ra một đốt từ đó mọc rễ và ra củ. Nhưng củ hầu như không lớn! Tôi cũng đã từng nhân thử giống sâm núi Dành nhưng không thành công và cũng đã nhiều lần mang thử những giống sâm khác về trồng nhưng không sống. Có lẽ do thời tiết và thổ nhưỡng không hợp?! ". Rồi cụ Được niềm nở bê nguyên cả bình rượu ngâm sâm Nam mời khách. Trong bình, sâm Nam được thái lát mỏng, bình sâm này được truyền từ đời cụ nội tính ra đã hơn 100 năm.

Loài sâm quý này từng được nhắc đến trong sách “Đại Nam nhất thống chí”

Hy vọng về giống sâm quí

Xưa nay nói về sâm người ta chỉ biết đến sâm của xứ sở Kim Chi và sâm Ngọc Linh ở Quảng Nam- Việt Nam chứ chẳng mấy ai biết tại Bắc Giang cũng có loại kỳ dược quý này.

Ông Nguyễn Khắc Lư - 62 tuổi, thôn Hậu, xã Liên Chung chia sẻ: Gần hai mươi năm trước, ông nhận đất trồng rừng ở chân núi Dành. Trong một lần cuốc đất thấy bật lên những củ nhỏ, mùi thơm, nếm thử thấy ngọt mát. Gia đình ông vốn có nghề làm thuốc Đông y nên ông Lư biết mình gặp may khi tìm thấy gốc sâm Nam và ông giữ gìn từ đó cho tới bây giờ. Theo ông Lư, loại sâm này phải trên 10 năm tuổi dùng mới hữu dụng. Nó quí đến đâu thì chưa được kiểm nghiệm, nghiên cứu kỹ nhưng phải thừa nhận rằng, những căn bệnh thông thường như ho cảm sốt, đau đầu, nhất là đối với trẻ nhỏ dùng chút ít là khỏi. Từ gốc sâm ban đầu, ông Lư đã nhân ra và hướng dẫn một số hộ dân khác trồng để giữ giống.

Ở Liên Chung còn một người nữa giữ được giống sâm Nam, đó là cụ Thân Văn Thành 88 tuổi, thôn Đồng Sen xã Việt Lập. Cụ Thành dẫn tôi ra vườn và thật may khi còn một dây sâm leo trên cây chè vẫn xanh tốt. Cụ kể: "Ngày xưa do nhà nghèo và mỗi khi có ai trong nhà bị cảm cúm tôi lại cầu cứu mẹ vợ. Mỗi lần như vậy bà lại lên núi Dành tìm và đào củ sâm về chữa trị. Nghe các cụ nói có loại sâm năm và loại sâm ba. Sâm năm là loại có 5 lá, sâm ba là loại chỉ có 3 lá và sâm năm tốt hơn sâm ba". Sau này cụ Thành trồng gốc sâm Nam ở góc vườn nhà.
 
Theo quan sát của chúng tôi, củ sâm Nam có lớp vỏ bên ngoài hơi cứng, bên trong lõi màu vàng nhạt, mùi thơm dịu, vị hơi ngọt... Tuy nhiên sâm Nam tốt và bổ đến đâu thì chưa có một nghiên cứu khoa học cụ thể nào. Chỉ biết rằng, từ xa xưa người dân đã dùng để chữa bệnh và bồi bổ sức khỏe. Hiện tại, làng Hậu có vài chục gốc sâm được các gia đình trồng trong vườn. Nhưng điều mà người dân ở đây mong muốn là ngành chức năng có những nghiên cứu, đánh giá để khẳng định giá trị của loại sâm núi Dành, đồng thời tìm cách nhân giống và phát triển thảo dược quý này.