Tẩy rửa “ô nhiễm” tiếng Việt bằng luật

Tình trạng dùng chữ lung tung, tiếp nhận tiếng nước ngoài ồ ạt, chuyển hoá thành tiếng Việt lộn xộn... làm “ô nhiễm ngôn ngữ... GS.TS. Nguyễn Văn Khang (Viện Ngôn ngữ học) có cuộc trao đổi với PV về vấn đề “ô nhiễm” ngôn ngữ.

Thưa Giáo sư, từ đâu ông có nhận xét tình trạng dùng chữ lung tung, tiếp nhận tiếng nước ngoài ồ ạt, chuyển hoá thành tiếng Việt lộn xộn... làm “ô nhiễm ngôn ngữ”?

Ngôn ngữ phản ánh xã hội nên ngôn ngữ biến động theo sự phát triển của xã hội. Trong sự biến động ấy, việc sử dụng ngôn ngữ có những vấn đề chưa được chuẩn mực. Đó là điều tất yếu của mọi ngôn ngữ, mọi quốc gia, tiếng Việt cũng không nằm ngoài quy luật đó.

Cùng với đó, ở nước ta, một số văn bản quy định về ngôn ngữ chỉ giới hạn trong phạm vi nội bộ của từng bộ, ngành mà chưa “phủ” được chung cho cả nước. Ví dụ như, những năm 60, việc sử dụng các thuật ngữ, tên riêng dựa vào quy định tạm thời của Uỷ ban Khoa học và Kỹ thuật Nhà nước. Sau giải phóng, những năm 80, Bộ Giáo dục quy định về chính tả tiếng Việt. Nhưng quy định của ngành giáo dục không có tác dụng với ngành khác.

Từ hai yếu tố trên dẫn đến tình trạng mỗi nơi dùng ngôn ngữ một “phách”, không ai “chịu” giống ai. Ngay trong một cuốn sách, bài báo tác giả cũng tuỳ tiện dùng ngôn ngữ. Ví dụ như cùng viết một từ ngữ nhưng dòng trên viết y (dài), dòng dưới viết i (ngắn). Tình trạng dùng chữ “lung tung”, tiếp nhận tiếng nước ngoài ồ ạt, chuyển hoá thành tiếng Việt lộn xộn..., thế giới gọi đó là sự “ô nhiễm ngôn ngữ”.

GS.TS Nguyễn Văn Khang (bìa phải) trong một buổi bảo vệ luận án của học trò

Sự “ô nhiễm” này có ảnh hưởng gì đến xã hội không, thưa ông?

Có chứ! Trước hết có thể thấy, việc tiếp thu văn bản sẽ khó khăn, dễ nhầm lẫn. Có khi cùng một tên riêng tiếng nước ngoài trên báo chí, có báo phiên âm, có báo để nguyên dạng, gây khó khăn cho việc tra cứu thông tin trên internet. Ngôn ngữ không thống nhất, cũng gây tâm lý tuỳ tiện, cẩu thả trong cách dùng từ. Ví dụ, cùng một chữ “Lý” nhưng lúc viết “lí”, lúc viết “lý”.

Không những vậy, ngôn ngữ còn ảnh hưởng đến sự phát triển của xã hội. Ví dụ trong lĩnh vực công nghệ thông tin, các tài liệu văn bản, hồ sơ, hộ khẩu, chứng minh thư... được mã hoá, số hoá trên máy tính. Nếu các ký tự không thống nhất, rất khó khăn để làm được việc này. Chưa kể, khi đi nước ngoài, hộ chiếu, visa, giấy tờ thuỳ thân viết không cùng chính tả sẽ gây ra những rắc rối. Ví dụ như họ Lý, mặc dù ở ta vẫn hiểu i và y trong một số trường hợp như nhau, nhưng “Tây” họ không hiểu đâu.

Cũng có ý kiến cho rằng, sử dụng ngôn ngữ tuỳ tiện, thiếu nhất quán là biểu hiện tư duy, quản lý chưa cao?

Ngôn ngữ không phải là vàng, là bạc nhưng là chất keo, mật để kết dính xã hội. Khi chất kết dính không “ổn”, làm sao cộng đồng có thể liênkết tốt được? Ngôn ngữ cũng là biểu hiện của tư duy. Tại sao trong một bài hát nói về nội tâm lại lồng ghép từ ngữ, câu nước ngoài vào? Tiếng Việt chúng ta không diễn tả được sao? Tất nhiên, những từ mới, từ chuyên môn... phải mượn của nước ngoài và có thể chấp nhận.

Tôi cũng thấy lạ rằng, trong biển quảng cáo, biển hiệu ở Thủ đô mà tiếng Việt viết nhỏ hơn tiếng nước ngoài. Làm như vậy, người ta cảm thấy, dân tộc mình có phần tự ti. Năm 1996, chúng ta có Pháp lệnh về quảng cáo, nhưng không được thực thi. Ngôn ngữ dùng trong quảng cáo, biển hiệu bây giờ sai triền miên. Như người ta vẫn nói vui, việc này không gây cháy nhà, chết người... nên người ta không thấy được chiều sâu văn hoá.

Kinh nghiệm của tôi khi nghiên cứu các luật ngôn ngữ các quốc gia trên thế giới, đã đến lúc Việt Nam có bộ luật về ngôn ngữ. Luật sẽ tạo ra khung thống nhất, từ đó, xây dựng các quy định cụ thể, tạo sự thống nhất chung. Ví dụ, vấn đề chính tả như cách sử dụng “i” và “y” sẽ được giải quyết nếu có luật quy định.

Các nước trên thế giới có cần sử dụng đến luật về ngôn ngữ không?

Hiện nay, tôi được biết đã có gần 100 quốc gia trên thế giới có luật về ngôn ngữ, trong đó các nước phát triển như Pháp, Canada... Các nước ở Đông Nam Á như Malaysia, Singapore... cũng có luật về ngôn ngữ. Về tầm quan trọng của luật ngôn ngữ, ví dụ điển hình là Tổng thống Nga Boris Yeltsin đã ký ngay Luật Ngôn ngữ khi ông lên nắm quyền vào năm 1991. Luật quy định rất rõ chức năng tiếng Nga, quyền lợi, nghĩa vụ người Nga dân sử dụng tiếng Nga...

Những hệ luỵ của “ô nhiễm” ngôn ngữ như ông nói dù sao cũng chưa phải đến mức cháy nhà, chết người . Vậy đặt vấn đề phải có luật ngôn ngữ lúc này đã đúng thời điểm chưa?

Tôi nghĩ rằng, chúng ta đủ điều kiện cần thiết xây dựng luật ngôn ngữ. Bởi chúng ta đang có sự ổn định về chính trị, xã hội và đang xây dựng một nhà nước pháp quyền. Trong đó, ngôn ngữ đóng vai trò quan trọng.

Hiện nay, nhiều nơi trên thế giới mở trung tâm Việt Nam học, nhiều người nước ngoài muốn nghiên cứu, tìm hiểu Việt Nam. Do vậy, cần thiết có tiếng Việt chuẩn mực, thống nhất để truyền bá tiếng Việt ra nước ngoài. Đó cũng là cách truyền bá hình ảnh Việt Nam ra nước ngoài. Ngoài ra, tình hình chung về sử dụng ngôn ngữ thiếu nhất quán ở Việt Nam hiện nay đặt ra yêu cầu phải được luật hóa.

Nhân đây, cũng xin nói thêm, một số bộ, ngành có văn bản quy định về ngôn ngữ chỉ giới hạn trong phạm vi nội bộ của từng bộ, từng ngành mà chưa “phủ” được chung cho cả nước.

Tuy nhiên, ngay cả khi chúng ta có Pháp lệnh Quảng cáo quy định khá chặt chẽ về ngôn ngữ quảng cáo. Nhưng thực tế không được thực thi vào cuộc sống. Vậy nếu có luật ngôn ngữ, ông có e ngại “vết xe đổ” lặp lại?

Đúng là ngôn ngữ quảng cáo hiện nay đã cho thấy pháp lệnh chưa thực sự đi vào thực tế. Về luật ngôn ngữ, cũng phải lo đến vấn đề thực thi. Tuy nhiên, qua nghiên cứu luật các nước, tôi ngẫm ra, luật ngôn ngữ có điều khác biệt là mang tính nhân văn.

Các bộ luật ngôn ngữ đều có điều khoản về việc việc xử phạt đối với các hành vi vi phạm luật ngôn ngữ. Loại vi phạm ảnh hưởng đến lợi ích quốc gia, đến sự đoàn kết dân tộc, đến hợp đồng kinh tế…, mức độ xử phạt giống như các bộ luật khác. Nhưng loại vi phạm mang tính cá nhân trong sử dụng ngôn ngữ thì nghiêng về “khuyên bảo”, “nhắc nhở”. Mức cao nhất là phải cải chính, phê bình, cảnh cáo. Đây là điểm khác với các bộ luật khác. Như vậy, luật ngôn ngữ định hướng cho xã hội trong sử dụng ngôn ngữ.

Xin cảm ơn Giáo sư!