Chuyện lạ ở “làng nồi đất” duy nhất xứ Nghệ

Sau một thời gian mai một, làng nghề nồi đất lâu đời và duy nhất ở xứ Nghệ đã hồi sinh trở lại. Những ngày cuối năm, tìm về làng gốm (hay còn gọi là “làng nồi đất”) ở xã Trù Sơn, không khí làm việc thật nhộn nhịp. Khác với cảnh vắng vẻ ngày nào, những ngày này khắp đầu làng cuối xóm đâu đâu cũng thấy người ta nặn và nung nồi đất.

Ông Nguyễn Công Du chuẩn bị mang mẻ hàng đi tiêu thụ. Ảnh: Thạch Quỳnh.

Làng nghề gốm duy nhất xứ Nghệ

Ngày trước, nhắc đến Trù Sơn (huyện Đô Lương, tỉnh Nghệ An) là người ta nghĩ ngay đến cái nôi của nghề gốm xứ Nghệ. Nói cũng không ngoa lắm, bởi vì đây là nơi duy nhất làm ra các loại nồi bằng đất ở xứ Nghệ. Chính vì thế mà ngoài cái tên Trù Sơn, đây còn được gọi là “làng Nồi đất”. Theo những người cao tuổi ở xã Trù Sơn, nghề làm nồi đất ở đây xuất hiện từ hàng trăm năm trước.

Theo những người cao niên trong làng, người Trù Sơn trước đây, ai sinh ra cũng sớm quen với nghề gốm. Là nghề vất vả, cực khổ nên làm gốm đòi hỏi sức khỏe và sự dẻo dai vì mọi công đoạn làm gốm từ nhào, nặn đất đến tạo hình sản phẩm đều làm bằng tay. Để có đất làm gốm như ý, họ thường phải xuống xã Nghi Văn (huyện Nghi Lộc) hoặc lên tận vùng Sơn Thành (Yên Thành) mới chọn được đất thích hợp. Khi ấy xe cộ, phương tiện vận chuyển chưa có, người ta thường phải dùng đôi quang gánh cuốc bộ vượt quãng đường dài 7-10 cây số mới đưa được đất về. Do đó, người dân trong làng vẫn thường xem đấy là nghề “bán xương, nuôi thịt”.

Theo tìm hiểu, gốm Trù Sơn có lẽ là loại gốm còn giữ được những nét cơ bản nhất của gốm cổ. Sản phẩm gốm ở đây dù không sặc sỡ, bắt mắt và tuy nhẹ, mỏng nhưng khá cứng. Nồi đất Trù Sơn được ưa chuộng là do nồi đun nấu bất cứ thứ gì cũng giữ nguyên được hương vị vốn có của nó. Thậm chí, người làm gốm ở đây còn cho biết, người ta còn dùng nồi đất Trù Sơn để nấu vàng.

Thương lái khắp nơi tìm đến làng Trù Sơn mua nồi đất. Ảnh: Thạch Quỳnh.

Công đoạn tạo nên một sản phẩm của làng gốm Trù Sơn cũng khá đơn giản: Đất đã nhồi kỹ sẽ được cho lên bàn xoay để tạo ra những hình dáng thô sơ ban đầu của những chiếc nồi, chiếc siêu. Khi đã làm xong phần thô, những chiếc nồi sẽ được bàn tay khéo léo của người thợ gọt lại cho thật trơn và đem đi phơi nắng, rồi đưa vào lò nung. Để nung gốm, người ta thường đắp những lò nung ngoài trời, không hề có mái che đậy và được đắp rất đơn sơ. Tuy nhiên để gốm chín đều, người thợ phải biết cách “xem lửa” để biết thời điểm nào là cần phải dừng nung. Nhược điểm chính của những lò nung gốm không mái ngoài trời là gặp trời mưa to, nồi đất hỏng thì người dân làm gốm chỉ biết khóc ròng.

Ngày trước, cứ mỗi khi sản phẩm ra lò, người dân nơi đây lại hối hả chất nồi đất lên những chiếc xe đạp đã cũ kỹ, rồi cứ thể đẩy bộ đi hết từ xã này, đến xã khác trong tỉnh hoặc những nơi khác để rao bán. Những tiếng rao “nồi đất đây” đã quá quen thuộc với đồi sống của người dân xứ Nghệ. Nhưng khi những sản phẩm bằng nhôm, inox dần thay thế và người dân chuyển sang đun nấu bằng gas, điện thì làng nghề nồi đất Trù Sơn dần mai một. Sản phẩm của làng nồi đất làm ra ế ẩm nên dân làng Trù Sơn lần lượt bỏ nghề.

Hồi sinh “làng nồi đất”

Những đứa trẻ chăm chú học nghề làm nồi đất.

Theo chia sẻ cùng những người dân nơi đây, “làng nồi đất” thời hưng thịnh, cả Trù Sơn nhà nào cũng làm gốm nên đi khắp làng, khắp xóm đâu người ta cũng thấy một màu gốm đỏ au. Ngày đó, nồi đất Trù Sơn không những được người tiêu dùng trong nước biết đến mà còn xuất sang cả Trung Quốc. Là nghề gắn liền cuộc sống nên ngày trước, thanh niên, trai tráng bất cứ nơi nào muốn làm rể ở Trù Sơn thì đều phải qua được một vòng “sát hạch”, đó là giã nhuyễn được một nắm đất để làm gốm, nếu không đạt yêu cầu thì đành phải rút lui.

Hai nai năm trở lại đây, nhiều nhà hàng, khách sạn và làng nghề nấu, kho cá truyền thống phát triển nên sản phẩm nồi đất Trù Sơn được nhiều nơi sử dụng. Vì vậy, làng nghề nồi đất cổ và “độc nhất vô nhị” ở xứ Nghệ có cơ hội hồi sinh. Dạo quanh một vòng làng Trù Sơn, đến gia đình bà Nguyễn Thị Thái ở xóm 12, mặc dù còn hơn hai tháng nữa mới đến Tết Nguyên đán, nhưng đã có rất nhiều khách hàng ở ngoại tỉnh về đặt hàng nồi đất. Hiện trong nhà bà Thái có gần chục lao động thường xuyên để có đủ nguồn hàng cung cấp cho thị trường. Mỗi tháng, lao động làm việc tại nhà bà Thái được trả từ 3-3,5 triệu đồng. Không chỉ vậy, bà Thái còn thu mua sản phẩm nồi đất của nhiều người dân trong xóm đem đi tiêu thụ ở các tỉnh như Thái Nguyên, Hà Nội, Hà Nam cho đến Quảng Bình. Bình quân, mỗi tháng gia đình bà Thái cung cấp cho thị trường từ 16.000 – 20.000 sản phẩm nồi đất, thu lãi từ 35-40 triệu đồng.

Không chỉ gia đình bà Thái, hiện nay nghề làm nồi đất ở xã Trù Sơn đang phát triển mạnh. Ông Nguyễn Công Du ở xóm 10, cho biết: “Nhà tui làm gốm đến đời tui là đời thứ 12 rồi và đến giờ tui vẫn gắn bó với nghề”. Nói rồi, ông Du chỉ ra chiếc xe đạp thồ đã xếp đầy hàng trăm chiếc nồi, siêu đất đang chờ đẩy đi tiêu thụ. Ông kể rằng đã cùng chiếc xe chở gốm của mình đi nhiều nơi, xa nhất tận Quảng Bình, Hà Nội. Trước đây, do chưa có thị trường tiêu thụ sản phẩm nên mỗi tháng gia đình ông chỉ nung từ 1-2 lò, bình quân mỗi lò làm ra 300 sản phẩm nồi đất rồi dùng xe thồ chở đi rao bán khắp nơi, rất vất vả mà thu nhập lại thấp. Nhưng nay, sản phẩm nồi đất làm ra được khách hàng nhiều tỉnh đến tận nhà thu mua rất thuận lợi, nên mỗi tháng gia đình ông nung 4-5 lò, đem lại thu nhập mỗi tháng gần 30 triệu đồng cho gia đình và tạo công ăn việc làm thường xuyên cho 3-5 lao động.

Được biết, hiện nay toàn xã Trù Sơn có khoảng 60 hộ làm nghề gốm, tập trung chủ yếu ở các xóm 10, 11, 12, 13. Bình quân mỗi tháng, làng nghề Trù Sơn làm ra hàng chục ngàn sản phẩm và đã đem lại một nguồn thu nhập ổn định cho các hộ dân nơi đây. Theo ông Nguyễn Thụy Chính, Chủ tịch UBND xã Trù Sơn, đây là một xã xa trung tâm huyện, đời sống dân sinh còn nhiều khó khăn nhưng bằng sự vươn mình trong nông thôn mới, hiện nay chính quyền địa phương và các cấp, các ngành đang vào cuộc tiến tới xây dựng và khôi phục lại “làng nghề nồi đất” truyền thống.