Ảnh độc từ cuộc chiến chống Trung Quốc và nước mắt người cầm máy

Tháng 2.1979, sau khi ăn Tết Nguyên đán ở Hà Nội, nghệ sĩ nhiếp ảnh Trần Mạnh Thường tạm biệt vợ và con trai 8 tuổi để quay trở lại mảnh đất biên giới Cao Bằng. Ông mua vé máy bay nhưng không thấy bán vé khứ hồi, việc này khiến ông linh cảm có thể sắp xảy ra cuộc chiến.

Ảnh độc từ cuộc chiến chống Trung Quốc và nước mắt người cầm máy - 1

Hai bức ảnh xúc động của nghệ sĩ Trần Mạnh Thường.

Linh cảm mách bảo

Nghệ sĩ nhiếp ảnh Trần Mạnh Thường năm nay 83 tuổi nhưng vẫn nhanh nhẹn và minh mẫn. Nói về cuộc chiến bảo vệ biên giới phía Bắc, ông bảo từ lâu vẫn xem Cao Bằng như quê hương thứ hai của mình. Ở đó 40 năm trước người nghệ sĩ này đã in dấu chân khắp nơi, xông pha vào nguy hiểm để ghi lại những bức ảnh lịch sử của cuộc chiến bảo vệ biên giới.

Ảnh độc từ cuộc chiến chống Trung Quốc và nước mắt người cầm máy - 2

Nghệ sĩ nhiếp ảnh Trần Mạnh Thường tìm lại những bức ảnh đã chụp trong cuộc chiến bảo vệ biên giới năm 1979 tại Cao Bằng (ảnh PV).

Ông Thường kể: Ông lên Cao Bằng từ tháng 10.1978. Lúc đó tại biên giới Việt Nam – Trung Quốc có một số nơi xảy ra căng thẳng. Ban Tuyên giáo Trung ương có chủ trương đưa văn nghệ sĩ về những nơi đó để vận động quần chúng. Ông Thường được cử đến khu vực đồi Con Lợn (huyện Trùng Khánh, Cao Bằng).

Tết năm 1979, ông trở về Hà Nội đón Tết cùng vợ con. Ăn Tết xong ông Thường trở lại Cao Bằng.

"Lúc đó chúng tôi đi bằng máy bay loại nhỏ, bình thường mua được cả vé khứ hồi nhưng lần này không thấy bán. Tôi có linh cảm có thể sắp có biến động lớn. Chiều hôm đó, tôi không nghỉ lại nhà khách Giao Tế ở Trung tâm thị xã (nay là thành phố) Cao Bằng như những lần trước mà theo một chiếc xe u oát ngược lên phía Bắc. Đêm đó tôi nghỉ lại Phòng Văn hóa ở thị trấn Nước Hai, Hòa An (cách thị xã 16 km)”, ông Thường nhớ lại.

Ảnh độc từ cuộc chiến chống Trung Quốc và nước mắt người cầm máy - 3

Chiếc xe tăng của quân Trung Quốc bị quân ta bắt giữ tại khu vực cầu Bản Sẩy, Hòa An Cao Bằng (ảnh Trần Mạnh Thường).

Sáng hôm sau khi vừa trở dậy ông Thường bỗng nghe thấy tiếng xe tăng gầm rú, tiếng súng nổ dữ dội xé toang không gian yên tĩnh của thị trấn miền biên giới. Đeo ba lô, đồ đạc lên người ông Thường chạy tìm đến nơi đang có tiếng nổ ầm ầm. Đó là khu cầu Bản Sẩy giáp ranh giữa xã Bế Triều và thị trấn Nước Hai.

“Trước mắt tôi là cảnh tượng nhiều chiếc xe tăng của quân Trung Quốc (không có bộ binh đi cùng) bị trúng đạn B41 của bộ đội ta. Chiếc đang bốc cháy, chiếc đứt xích, chiếc lao xuống ruộng, có chiếc bị cháy còn lao cả vào bụi tre... Tôi chạy tới gần những xe tăng vừa bị tiêu diệt giơ máy ảnh bấm lia lịa. Sau này đếm lại thấy chụp được 8 chiếc, trong đó có 1 chiếc bị bắt sống. Nếu đêm đó tôi nghỉ tại nhà khách Giao Tế thì không có cơ hội có những bức ảnh thế này”, nghệ sĩ Trần Mạnh Thường kể.

Sau khi chụp ảnh xong những chiếc xe tăng bị tiêu diệt ở khu vực cầu Bản Sẩy, ông nghe tin có đoàn xe tăng khác của quân Trung Quốc đang tiến từ phía Đông Khê theo đường quốc lộ 4 ra thị xã Cao Bằng.

“Tôi tranh thủ lấy mấy phong lương khô của địch để làm đồ ăn trên đường sau đó cắm đầu, cắm cổ chạy bộ xuôi về phía thị xã (cách 15 km). Khoảng hơn một tiếng tới nơi bộ đội ta đang giao tranh ác liệt với đoàn xe tăng địch. Đó là khu vực đồi Nà Toòng”, ông Thường cho biết.

Thời điểm đó có 3 chiếc xe tăng địch bị tiêu diệt, ông Thường chụp được 2 chiếc. Chiếc thứ 3 ông không chụp được vì lúc đó quân địch bắn dữ dội quá

Bức ảnh và nước mắt người bấm máy

Sau khi dời khu vực đồi Nà Toòng, ông Thường đi xuyên theo đường tắt ra quốc lộ 3. Đến khu vực cầu Tài Hồ Sìn ông chụp được những bức ảnh từng đoàn người dân đang chạy giặc (xuôi về Bắc Kạn, Thái Nguyên). Trong những bức ảnh đó có bức mà bất cứ ai nhìn vào đều xót xa, thương cảm cho những đứa trẻ ngơ ngác khi loạn lạc. Đó là bức ảnh hai chị em địu nhau theo đoàn người chạy giặc. “Cả đoàn người mà chẳng thấy cha mẹ hai cháu đâu, nhìn hai đứa trẻ ngơ ngác tôi giơ máy lên bấm rồi lấy tay gạt nước mắt”, ông nói.

Ảnh độc từ cuộc chiến chống Trung Quốc và nước mắt người cầm máy - 4

Nghệ sĩ nhiếp ảnh Trần Mạnh Thường (ảnh PV).

Sáng hôm sau (18.2.1979), ông Thường đi bộ theo đường tắt từ Hòa An ra đèo Mã Phục để vào Trùng Khánh (cách thị xã hơn 60km). Đến chân đèo ông bỗng trông thấy cảnh hai cha con, cháu bé khoảng 4 -5 tuổi, đầu chít khăn tang đang đắp mộ cho mẹ (mẹ bé bị quân Trung Quốc sát hại ngày 17.2.1979).

“Ngôi mộ được đắp vội để còn chạy giặc. Giữa bốn bề hoang vắng, trên đầu tiếng súng, tiếng pháo nổ chát chúa, chỉ có bóng dáng côi cút của hai cha con, không có một người thân, quen nào ở bên. Tôi đã phải lau nước mắt trước khi giơ máy ảnh lên”, ông Thường xúc động nhớ lại.

Ảnh độc từ cuộc chiến chống Trung Quốc và nước mắt người cầm máy - 5

Quân Trung Quốc tàn phá thị xã Cao Bằng (ảnh Trần Mạnh Thường).

Trong những ngày khói lửa ác liệt ở mảnh đất Cao Bằng, dấu chân của nghệ sĩ nhiếp ảnh Trần Mạnh Thường đã in khắp những nơi nóng bỏng nhất. Ông bảo chủ yếu là đi bộ qua đường tắt, đường rừng để tránh nguy hiểm. Có những đoạn đường vắng vẻ quá, cứ đi được khoảng vài km ông lại rút khẩu K54 (được trang bị) ra bắn lên trời để chấn an mình. “Nhiều hôm hết lương khô, đói phải vào rẫy của người dân để đào sắn ăn sống, rồi ăn củ chuối”, ông Thường cho hay.

Khi đang ở trong huyện Trùng Khánh, ông được lệnh quay trở ra tìm cách lên huyện Hà Quảng đến khu vực hang Pác Bó để chụp lại cảnh cửa hang bị quân Trung Quốc dùng bộc phá đánh sập.

Ảnh độc từ cuộc chiến chống Trung Quốc và nước mắt người cầm máy - 6

Nhiều ngôi chùa cũng bị quân Trung Quốc phá tan hoang (ảnh Trần Mạnh Thường).

Những ngày đi như con thoi đó, ông đã chụp hết 20 cuốn phim (mỗi cuốn 36 kiểu ảnh). Cảnh thị xã Cao Bằng bị tàn phá không còn một ngôi nhà, cảnh bệnh viện, trường học, cầu cống, nhà dân bị phá hoại, cảnh người dân bị sát hại... đều được ông chụp lại để vạch trần tội ác quân xâm lược; sau đến cảnh chiến đấu anh dũng của quân và dân Cao Bằng.

Ngày 24.2.1979, ông Thường về đến Ngân Sơn (Bắc Kạn) và gửi những bức ảnh chụp được về Hà Nội. Sau đó báo Nhân dân, Quân đội nhân dân đã đăng ảnh của ông về những chiếc xe tăng bị tiêu diệt và bắt sống. “Thời điểm những ngày khói lửa đó, bên phía ta có độc nhất tôi là phóng viên chiến trường. Bởi vì quân Trung Quốc đánh vu hồi, các anh em phóng viên ở phía dưới xuôi không lên được. Còn tôi lên Cao Bằng trước ngày xảy ra cuộc chiến”, ông Thường bảo.

Ảnh độc từ cuộc chiến chống Trung Quốc và nước mắt người cầm máy - 7

Quân và dân Cao Bằng phục kích quân xâm lược (ảnh Trần Mạnh Thường).

Vào thời điểm sau ngày 17.2.1979, ông Dương Tường (Bí thư Tỉnh ủy Cao Bằng lúc đó) có nói với một số người chuyện anh bộ đội nhặt được máy ảnh ở khu vực Ngân Sơn. Anh bộ đội còn nói thấy có phóng viên chụp ảnh nhưng sau không thấy nữa. “Ông Dương Tường và một số lãnh đạo tỉnh nghĩ một là tôi đã bị bắt, hai là đã hy sinh. Sau khi gửi đến Ngân Sơn để gửi phim về Hà Nội tôi trở lại thị xã Cao Bằng, lúc này mọi người mới biết tôi còn sống”, nghệ sĩ Trần Mạnh Thường kể.

Trước khi trở về Hà Nội, ông nghe tin các cơ quan chức năng tỉnh đang vớt các thi thể người dân (43 người chủ yếu là phụ nữ và trẻ em) bị quân Trung Quốc sát hại dã man rồi vứt xuống giếng, suối ở Tổng Chúp, xã Hưng Đạo, TP. Cao Bằng. Ông đã dành chọn một ngày để tác nghiệp ghi lại tội ác tày trời của quân xâm lược.

“Do tiếp xúc với thi thể đã phân hủy nên khi trở về chiếc áo nato của tôi rất nặng mùi, giặt cũng không hết nên đành bỏ đi. Ngày 15.3.1979, tôi về Hà Nội kết thúc những ngày tác nghiệp trên mảnh đất biên viễn Cao Bằng”, ông nhớ lại.

Ông Trần Mạnh Thường sinh năm 1936, quê Quảng Bình. Ông học nhiếp ảnh tại Cộng hòa dân chủ Đức. Ông làm công tác biên tập ở Nhà xuất bản Văn hóa từ năm 1966 đến khi nghỉ hưu (2000). Năm 2017, ông cho ra mắt cuốn sách Sự thật về cuộc chiến biên giới phía Bắc 1979. Cuốn sách là những phóng sự ảnh được chia làm 3 phần. Phần 1: Tội ác của quân Trung Quốc xâm lược “trời không dung, đất không tha”; Phần 2: Tinh thần đoàn kết chiến đấu anh dũng của quân dân Việt Nam; Phần 3: Thắng lợi vẻ vang.