Thảm họa đề kháng kháng sinh

Đề kháng kháng sinh xuất hiện rất sớm, gần như song hành với sự xuất hiện kháng sinh.

Cách đây không lâu, một sinh viên dược khoa đã bị bệnh lao phổi và rất nguy hiểm là sinh viên này bị lao siêu kháng thuốc, tức là không thể dùng các thuốc kháng lao thông thường như isoniazid, rifampicin, ethambutol, pyrazinamid, streptomycin… để trị bệnh cho bản thân. Rất may, đã có sự liên hệ với nước ngoài là Pháp để có thuốc trị lao siêu kháng thuốc hữu hiệu mà ở Việt Nam không có là capreomycin. Và sinh viên này sau đó đã được trị khỏi bệnh. Đây là một trong những trường hợp đề kháng kháng sinh (KS) đang xảy ra hằng ngày trên khắp thế giới.

Vi khuẩn siêu đề kháng

Gần như hằng năm, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đều đưa ra cảnh báo thống thiết về vấn nạn đề kháng KS. Vào Ngày Sức khỏe Thế giới 7-4-2011, WHO đã cảnh báo tình trạng đề kháng KS đang là mối quan ngại toàn cầu và việc khẩn thiết nâng cao nhận thức về việc xuất hiện các loại vi khuẩn độc hại thông qua khẩu hiệu “Chống kháng thuốc, không hành động hôm nay, ngày mai không có thuốc chữa”. Vào tháng 3-2012, TS Margaret Chan, Tổng Giám đốc WHO, nhân hội nghị ở Copenhagen - Đan Mạch đã đưa ra lời cảnh báo về tình trạng bi thảm của đề kháng KS: “Vi khuẩn đã vuột khỏi tầm tay của các KS, kể cả các KS thuộc loại quý hiếm”. Gần đây nhất, trong báo cáo “Vi khuẩn kháng thuốc”, WHO tiếp tục khẳng định, từ dữ liệu của 114 quốc gia, KS không hiệu quả trước nhiều loại vi khuẩn đang phổ biến trên khắp thế giới.

Đề kháng KS xuất hiện rất sớm, gần như song hành với sự xuất hiện KS. KS đầu tiên là penicillin được sản xuất đại trà và chính thức được dùng trong điều trị bệnh nhiễm khuẩn vào năm 1945 thì vào năm 1948, người ta phát hiện vi khuẩn Staphylococcus aureus đề kháng (tức lờn) với KS này. Vài năm sau đó, con người chống lại S. aureus đề kháng bằng cách tìm ra KS mới là nhóm methicillin. Nhưng đến năm 1961, S. aureus lại đề kháng methicillin và được gọi tên là MRSA (Methicillin-resistant Staphylococcus aureus). Khi đó, muốn chống lại MRSA thì phải dùng vancomycin là KS quý hiếm, dự trữ sau cùng. Đến năm 1997, tai họa lại đến là vì MRSA đề kháng cả vancomycin để nghiễm nhiên mang tên VRSA (Vancomycin-resistant Staphylococcus aureus). Hiện nay, các vi khuẩn đề kháng được gọi là “super bugs” (tạm dịch “siêu mầm bệnh” hoặc “vi khuẩn siêu đề kháng”). Những cái tên MRSA, VRSA và CRKP (một “siêu mầm bệnh” khác thường gây bệnh viêm phổi) được xem là nỗi kinh hoàng của giới chức y tế. Chỉ riêng MRSA, hằng năm giết chết khoảng 20.000 người ở Mỹ, vượt xa HIV/AIDS.

Đề kháng kháng sinh đang là mối quan ngại toàn cầu. Ảnh: Ngọc Dung

Người ta ghi nhận chính việc sử dụng KS bừa bãi, không đúng cách, không đủ liều sẽ làm cho vi khuẩn không bị tiêu diệt hết; một số có khả năng thích ứng, đặc biệt có sự đột biến gien trên nhiễm sắc thể kiểm soát sự nhạy cảm đối với KS. Số này tồn tại, phát triển thành “chủng” vi khuẩn mới mà KS đã sử dụng sẽ không còn tác dụng đối với chúng nữa.

Biết rõ những vấn đề vừa nêu mới thấy thảm họa đề kháng KS là có thật và sự cảnh báo đưa ra là rất cần thiết.

Làm gì để đáp lại lời cảnh báo?

Chúng ta có thể góp phần cải thiện tình trạng đề kháng KS bằng cách thực hiện mấy điều sau đây:

Người bệnh nên dành quyền chỉ định KS cho thầy thuốc (tức bác sĩ kê đơn thuốc KS thì mới dùng). Không nên tự ý sử dụng KS bừa bãi, không đúng lúc, không đủ liều.

Khi được bác sĩ ghi đơn chỉ định dùng KS nên dùng thuốc đúng liều lượng, đủ thời gian như đã chỉ định, không nên ngưng, bỏ thuốc nửa chừng cho dù thấy bệnh cải thiện.

Lưu ý, có một số KS chống chỉ định, tức là không được dùng ở: phụ nữ có thai, phụ nữ cho con bú, trẻ con. Đây là đối tượng phải để bác sĩ khám bệnh và chỉ định KS khi cần thiết. Sử dụng KS bừa bãi ở các đối tượng này có thể nguy hiểm.

Một số bệnh nhiễm khuẩn thường có triệu chứng sốt nhưng không phải tất cả trường hợp bị nóng sốt đều là do nhiễm khuẩn. Hơn nữa, nếu thực sự bị nhiễm khuẩn, việc dùng KS đủ liều thường kéo dài trong nhiều ngày (thông thường từ 5 đến 7 ngày). Vì vậy, hoàn toàn không nên chỉ mới thấy cảm sốt sơ sơ là vội uống vài viên KS rồi thôi!

Trên nguyên tắc, nếu vi khuẩn còn nhạy cảm với KS cổ điển, thông dụng thì sử dụng KS loại này và tránh dùng KS loại mới. Những KS mới thường được khuyến cáo chỉ dùng trong bệnh viện hoặc khi có sự chỉ định cân nhắc của bác sĩ điều trị. Đó là thuốc quý có tính dự trữ, nếu sử dụng bừa bãi chắc chắn trong thời gian ngắn sẽ bị lờn. Thử tưởng tượng đến lúc nào đó tất cả các KS đều bị đề kháng và không tìm được thuốc mới để thay thế. Đó sẽ là thảm cảnh của nhân loại.

Nhiều mầm bệnh thường lây lan qua đường tiêu hóa (như E. Coli, kể cả bệnh nhiễm siêu vi như bệnh tay chân miệng). Do đó, nên rửa tay bằng xà bông trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh; nên nấu chín thức ăn, tránh ăn rau cải sống chưa được rửa kỹ, tránh ăn  thức ăn còn lại từ hôm trước mà không được nấu lại ở nhiệt độ sôi thích hợp…

Theo định nghĩa chuyên môn, một loại vi khuẩn đề kháng KS khi loại vi khuẩn này vẫn có thể sinh trưởng, phát triển được với sự hiện diện của một nồng độ KS cao trong cơ thể hơn gấp nhiều lần nồng độ ngăn chặn sự sinh trưởng, phát triển của các loại vi khuẩn khác hoặc của chính loại vi khuẩn đó trước đây. Nói nôm na, với liều dùng thông thường, KS bị lờn chẳng có tác dụng gì đối với vi khuẩn mà trước đây nó tỏ ra rất hiệu quả.