Những cuộc giải cứu di sản của UNESCO

Cách đây 50 năm, ngày 22-9-1968, các ngôi đền trong quần thể Abu Simbel ở phía nam Ai Cập đã được giải cứu để tránh lũ lụt do nước sông Nile dâng cao. Đây là một trong những hoạt động cứu hộ khảo cổ học lớn nhất do Tổ chức UNESCO tiến hành.

Kỳ quan Abu Simbel

Dòng sông Nile, con sông dài nhất thế giới, chảy xuyên từ phía nam xuống phía bắc Ai Cập và tuôn chảy ra biển Địa Trung Hải. Dọc theo con đường đi của dòng sông, người Ai Cập cổ đại đã để lại rất nhiều di tích kỳ quan cho nhân loại. Abu Simbel là một trong số các kỳ quan đó!

Theo lịch sử để lại, Ramesses II là một vị đại đế lớn mạnh nhất trong các pharaoh thời Ai Cập cổ. Ông trị vì lâu nhất (từ năm 1298 đến 1235 trước Công nguyên) và cũng là một vị vua có nhiều công trình xây cất lăng tẩm và điêu khắc tượng nhất trong tất cả mọi vương triều Ai Cập cổ đại. Pharaoh Ramesses II cho dựng các công trình dọc theo sông Nile để ghi lại những chiến công của mình, trong đó có công trình nổi tiếng Abu Simbel.

Những cuộc giải cứu di sản của UNESCO - 1

Du khách chiêm ngưỡng Kỳ quan Abu Simbel. Ảnh: Getty.

Khu đền Abu Simbel (Abu Simbel temples), được hình thành vào khoảng năm 1264 trước Công nguyên. Khu vực gồm hai ngôi đền lớn, khắc vào sườn núi đá, nằm trên bờ tây của hồ nhân tạo Nasser, cách thành phố Aswan khoảng 230km về phía tây nam. Đây được cho là một trong những địa điểm có nền văn minh sớm nhất của châu Phi Cổ đại.

Việc xây dựng khu đền bắt đầu vào khoảng năm 1264 trước Công nguyên và kéo dài khoảng 20 năm, cho đến năm 1244 trước Công nguyên, là một trong 6 ngôi đền đá được dựng lên tại khu vực Nubia trong suốt thời kỳ trị vì của Pharaoh Ramesses II. Khu đền được cho là lâu đài cho nhà vua và hoàng hậu, là tượng đài kỷ niệm chiến thắng của Pharaoh Ramesses II tại trận Kadesh, trận đánh giữa Đế quốc Ai Cập với Đế chế Hittite (Empire Hittite, tồn tại khoảng 1600 – 1178 trước CN, tại phương Bắc, ngày nay là một phần củaThổ Nhĩ Kỳ); được cho là một trong những trận đánh bằng xe ngựa lớn nhất thời bấy giờ với sự tham gia của 5- 6 ngàn chiến xe.

Khu đền Abu Simbel gồm đền thờ lớn và đền thờ nhỏ. Công trình được xây dựng để thờ ba vị thần nổi tiếng của Ai Cập cổ đại: thần sáng tạo Ptah (thần của các vị thần), Amun-Re (thần Mặt trời), Re-Harakti (thần bổn mạng của Pharaoh), đồng thời thờ cả chính Ramesses II ngay khi ông vẫn còn đang sống và tại vị.

Các ngôi đền được tạo tác ngay trực tiếp trên đá sa thạch, ban đầu là dạng thô rồi mới hoàn thiện theo quy chuẩn xây dựng kim tự tháp và lăng mộ ở Thung lũng các vị vua. Ấn tượng nhất là ở chính giữa cửa ra vào đền, Ramesses II đã cho xây dựng 4 bức tượng chân dung khổng lồ cao 22m. Tất cả đều được tạc từ hình tượng nguyên bản của ông, đội vương miện đôi Atef tượng trưng cho Pharaoh của cả xứ Ai Cập thời đó. Đây không chỉ là một kỳ quan nghệ thuật về kiến trúc mà còn là một kỳ quan về thiên văn học của nền văn minh Ai Cập cổ xưa.

Những cuộc giải cứu di sản của UNESCO - 2

Cắt, di dời và lắp đặt tượng tại địa điểm mới tại quần thểAbu Simbel. Ảnh: Getty.

Theo thời gian, ngôi đền bị lãng quên và bị cát bao phủ. Năm 1813, hai nhà khảo cổ học từ châu Âu đã mạo hiểm đến Abu Simbel đánh thức hai ngôi đền thờ Ramesses II và Nefertari Queen thức dậy sau hơn 3.000 năm ngủ yên dưới lòng cát.

Tuy trải qua thời gian dài thử thách với khí hậu khắc nghiệt của vùng sa mạc, nhưng có lẽ nhờ những trận bão cát sa mạc đã “ôm ấp” chôn vùi di tích Abu Simbel vào lòng sa mạc nên di tích này mới may mắn còn tồn tại đến ngày nay. Phải mất thêm bốn năm sau (1817), con người mới chính thức nhìn thấy được diện mạo di tích Abu Simbel được khai quật lên.

Kỳ tích của con người

Trong các năm 1902 và 1971, hai công trình đập khổng lồ là đập Aswan và đập High được xây dựng tại thành phố Aswan, phía nam Ai Cập. Dưới chân những con đập này, một hồ nhân tạo lớn nhất thế giới có tên Nasser cũng hình thành với diện tích 5.250km2, dài 510km, rộng từ 5 đến 35km.

Các công trình này đem lại rất nhiều lợi ích cho người dân Ai Cập thời bấy giờ. Diện tích đất canh tác tăng lên 30%, lượng điện năng sản xuất ra cho đất nước cũng tăng gấp đôi trước đó. Tuy nhiên, một vùng rộng lớn cũng vĩnh viễn nằm sâu dưới đáy hồ.

Tuy nhiên, do nước sông Nile ngày một dâng cao nên nhà chức trách Ai Cập buộc phải nghĩ cách di dời các ngôi đền để bảo tồn di sản. Đây quả là công việc vô cùng khó khăn và tốn kém. Thế nhưng, Ai Cập, với sự trợ giúp của UNESCO, đã giải cứu ngoạn mục cụm đền Abu Simbel, để hậu thế có cơ hội chiêm ngưỡng một tác phẩm điêu khắc khổng lồ nghìn năm tuổi.

Những cuộc giải cứu di sản của UNESCO - 3

Ngôi đền Philae nằm soi bóng xuống mặt nước. Ảnh: Flick.

Tháng 3-1960, UNESCO đã đưa ra kháng cáo để cứu các ngôi đền. Một số dự án được đề xuất, trong đó có dự án của Pháp đề nghị xây bao quanh các ngôi đền bằng một khối bê tông. Tuy nhiên, do chi phí quá đắt nên đề xuất trên nhanh chóng bị bỏ rơi. Cuối cùng Ai Cập chọn đề xuất của Thụy Điển.

Ngày 1-4-1964, cuộc giải cứu di sản bắt đầu với việc xây dựng một con đập nhằm ngăn nước dâng cao. Toàn bộ cụm đền Abu Simbel được cắt thành 1.035 khối, mỗi khối nặng từ 20 đến 30 tấn. Bốn pho tượng ngồi và sáu tượng đứng được cắt thành từng mảnh. Các thiết bị chuyên dụng như xilanh, cần cẩu, dây tời được sử dụng để nâng các khối đá nặng hàng chục tấn lên độ cao 64m sau đó tái tạo chính xác hai ngôi đền trên đỉnh ngọn núi đá. Xung quanh chỗ ở mới của hai ngôi đền là những ngọn đồi nhân tạo.

Ngày 22-9-1968, một buổi lễ trang trọng chính thức tổ chức, đánh dấu kết thúc chiến dịch giải cứu Abu Simbel. 800 công nhân và 100 kỹ thuật viên đã làm việc bốn năm trong sa mạc, dưới ánh mặt trời rực lửa. Chiến dịch giải cứu di sản còn có sự tham gia của gần 50 quốc gia với chi phí lên tới 36 triệu USD.

"Đây là lần đầu tiên một phong trào hợp tác quốc tế đã diễn ra trong lĩnh vực văn hóa. Chiến dịch này đã cứu thoát một di sản thế giới có nguy cơ nằm vĩnh viễn dưới đáy hồ”, Tổng giám đốc UNESCO khi đó, ông René Maheu cho biết.

Cho đến nay, Abu Simbel vẫn là một địa điểm du lịch hàng đầu ở Ai Cập.

Tháng 8-1972, cũng tại Ai Cập lại diễn ra một cuộc giải cứu di sản khác. Đó là giải cứu ngôi đền Philae nằm trong khu di tích Nubia, cách núi Assouan hơn 10km. Đền Philae được xây dựng vào năm 690 sau Công nguyên trên một hòn đảo. Người ta cho rằng đây là ngôi đền cổ cuối ghi dấu ấn phong cách Ai Cập cổ đại thực sự. Chiến dịch này thu hút sự tham gia của 40 nhà khảo cổ đến từ khắp nơi trên thế giới và được đặt dưới sự quản lý của Cơ quan Khảo cổ Ai Cập.

Chiến dịch này kéo dài 8 năm với chi phí hơn 30 triệu USD. Ngôi đền và di tích khác đã được UNESCO vận chuyển đến đảo Agilika để cứu nó khỏi bị ngập bởi nước dâng cao của sông Nile, do việc xây dựng đập nước Aswan.

Ngày 10-3-1980, chiến dịch giải cứu thành công, đánh dấu kỳ tích của con người, của kỹ thuật trong việc giải cứu di sản.

Giải cứu biệt thự của những bí mật

Cách đây gần 5 năm, Italia cũng đã thành công trong việc giải cứu di sản thế giới Villa dei Misteri (Biệt thự của những bí mật), được xem là “vương miện” của thành phố cổ Pompeii. Trước đó, di sản thế giới này từng bị hư hại nặng do việc quản lý chưa tốt và bị bỏ mặc suốt thời gian dài.

Biệt thự bí ẩn Villa dei Misteri được xây dựng vào thế kỷ thứ 2 trước Công nguyên. Khi cả thành phố Pompeii bị nhấn chìm bởi nham thạch núi lửa, điều kỳ lại là Villa dei Misteri chỉ bị hư hại rất ít và phần lớn các bức tường, trần nhà, đặc biệt là các bức bích họa hầu như còn nguyên vẹn.

Villa dei Misteri được tìm thấy một cách tình cờ vào giữa thế kỷ 19 sau gần 2.000 năm bị vùi sâu dưới lòng đất. Hiện nay, Villa dei Misteri nằm trong Khu di tích Pompeii, một phần tàn tích của thành phố Pompeii.

Những cuộc giải cứu di sản của UNESCO - 4

Những bức họa bên trong Villa dei Misteri. Ảnh: viaggiare.moondo.info.

Sau khi được phát hiện, nhiều cuộc khai quật tại di chỉ này đã đươc thực hiện ở Pompeii. Tuy nhiên đến nay cũng mới chỉ có khoảng 2/3 trên diện tích 60ha của di tích được khai quật. Song điều đáng tiếc là khoảng 10-15 năm gần đây, Pompeii đã bị hư hại và đổ nát nhiều do bị bỏ mặc và tình trạng quản lý yếu kém, cũng như tình trạng tham nhũng. Nhiều bức tường ở Pompeii đã đổ vụn sau khi hứng chịu nhiều trận mưa rào.

Năm 2010, Villa of Gladiators (Biệt thự của các võ sĩ giác đấu) ở Pompeii đã đổ sụp và năm sau đó đến lượt một số công trình cổ khác. Tình trạng này đã rung lên hồi chuông báo động quốc tế, khiến EU lập tức cấp quỹ, còn Italia thì thiết lập một ban quản trị nhằm quản lý các dự án tu bổ và đảm bảo rằng không bị mafia can thiệp.

Nhưng vì nhiều lý do, sự chậm chễ hết sức quan liêu đã làm cản trở tiến độ dự án. Chính vì vậy, EU đã tuyên bố, Italia sẽ mất nguồn tài trợ nếu như đến ngày 31-12-2014 khoản tiền đó không được sử dụng cho các dự án tu bổ. Để tỏ thái độ cương quyết, UNESCO cũng tuyên bố sẽ loại Pompeii ra khỏi danh sách di sản thế giới. Điều này tác động mạnh đến chính quyền Italia bởi danh hiệu đã góp phần lôi kéo được hơn 2 triệu du khách tới di chỉ cổ đại này mỗi năm.

Tháng 11-2014, UNESCO đã cử một đoàn thanh tra tới đây và rút lại lời cảnh báo khi biết các dự án tu bổ đang được xúc tiến. Cũng nhờ sự thúc ép của EU và lời tuyên bố của UNESCO mà Villa dei Misteri đã được tu bổ. Hiện nay, công tác tu bổ, trùng tu di sản này vẫn đang được duy trì.